تغییرات اقلیمی؛ آیا برای بحران های ناشی از بارندگی ها آماده ایم؟
کره زمین به ویژه در عرض‌های متوسط جغرافیایی به دلیل تغییرات اقلیمی دچار بارش‌های شدیدتر و مکرر شده است. بارش‌های سنگین‌تر در ایران در سال‌های اخیر به نسبت سه تا ۵ دهه اخیر شدیدتر شده است.
گرم شدن هوا در ایران در طی شصت و هفت سال اخیر بین حدود ۳ تا ۳٫۲ درجه ثبت شده است. تغییرات اقلیمی اثرهایی از جمله بارش‌های حدی و رخداد خشکسالی شدید و سیل‌های ناگهانی و ناحیه‌ای بسیار شدید داشته است.
بررسی داده‌های اقلیمی ایران با استفاده از مدل اقلیمی ناحیه‌ای و مقایسه نتایج حاصله با داده‌های ثبت شده ایستگاه‌های زمینی هواشناسی نشان می‌دهد که ممکن است شرایط خاص اتمسفری (رطوبت زیاد، پایداری اتمسفری و جریان بادهای بزرگ مقیاس به سوی بالا) با رخداد‌های بارندگی شدیدتر همزمان شود.
رطوبت بیشتر در حین افزایش پایداری اتمسفری ترجیحا با شدیدترین بارندگی‌ها همخوان است. این شرایط می‌تواند به رخداد آبگرفتگی و سیلاب و طغیان رودخانه‌ها منجر شود. رسوبات سطحی در نواحی خشک و نیمه‌خشک یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در کاهش نفوذپذیری خاک، ایجاد روان آب و فرسایش هستند.
بیشترین دامنه نفوذ و نفوذپذیری متعلق به خاک کاربری جنگل متراکم که بخش دست‌نخورده خاک عهد حاضر است و کمترین آن متعلق به کاربری کشاورزی است که انسان معمولا برای کشاورزی این خاک سطحی را دستکاری کرده است. حدود ۲۰ درصد مساحت ایران بیابان مطلق است. متوسط بارش آن ۲۵۰ میلیمتر است به طوری که ۲۵ درصد خاک ایران در مناطق فراخشک، ۴۰ درصد در مناطق خشک و ۲۵ درصد در مناطق نیمه‌خشک قرار دارد.
منابع آبی در حدود یک‌سوم از مساحت کشور، قرار گرفته است. در حدود ۵۰ سال اخیر با توسعه شهرها، هم ساخت و توسعه شهرها در دشت سیلابی رودخانه‌ها افزایش یافته و هم بهره‌برداری بی رویه از جنگل‌ها با قطع درختان بیشتر شده است. پوشش جنگل‌های ایران تا حدود اوایل دهه ۴٠ شمسی حدود ١٨میلیون هکتار بود.
در ابتدای سال ٩٨ بر اساس گزارش سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور اگر پوشش تاج درختان را ۵% سطح محدوده جنگلی در نظر بگیریم (به نواحی با کمتر از ۱۰% پوشش تاج درختان، «بیشه» می‌گویند) …
حدود ۳٫۱ میلیون هکتار جنگل داریم: حدود۱٫۸میلیون هکتار در شمال و ۱٫۳ میلیون هکتار در سایر نواحی کشور. اگر سطحی که تاج درختان ۱۰% یا بیشتر ناحیه جنگلی را پوشانده باشد در نظر بگیریم حدود ۱٫۱ میلیون هکتار جنگل در کل کشور داریم. در سال ۱۳۴۱ جنگل‌های ایران ملی شد. فقط طی سال‌های ۱۳۸۹ و ۱۳۹۰، بیش از۱٫۵ میلیون متر مکعب چوب از جنگل‌های شمال ایران برداشت شد.
برآورد شده که سالی ۶٣ هزار هکتار از جنگل‌ها در ایران نابود می‌شود. کشور استرالیا در سال ۲۰۱۹ برای مقابله با عوارض گرم شدن زمین و کند کردن روند تغییرات اقلیمی یک میلیارد درخت می‌کارد. این فرآیندی است که در کشور ما هم می‌توان با احیای جنگل‌ها آن را دنبال کرد.
بر اساس گزارش سازمان هواشناسی کشور میزان بارندگی در سال آبی جدید (۹۸-۹۷)، که چهار برابر سال ماقبل (۹۷-۹۶) و دو برابر متوسط سالانه بوده است. در سال آبی ۹۸-۹۷ در خوزستان ۵۵۵ میلیمتر (از اول مهر ۹۷ تا ۱۹ فروردین ۹۸) بارش داشتیم (۵ برابر سال آبی گذشته). این مقدار در خوزستان ۱۰۷۱ میلیمتر (۳٫۶ برابر سال آبی گذشته)، و در گلستان ۵۸۸ میلیمتر (حدود ۳ برابر سال آبی قبل) بوده است.
۴۰ روستای سوسنگرد و حمیدیه به ویژه در شرق و شمال سوسنگرد در محاصره سیل قرار گرفتند. با وجود آبگرفتگی در این مناطق و تخلیه شدن اکثر روستاهای سوسنگر به دلیل سیل، در کمتر از یک ماه و نیم پس از آن بسیاری از مناطق استان خوزستان با کمبود آب مواجه هستند. تبخیر شدید آب و از دست رفتن آب از جمله چالش‌های کشور در زمینه آب است.
در سیلاب‌های فروردین ۹۸ مسیل‌های خشک شده پر آب شد و در اثر نفوذناپذیر شدن کف این رودهای خشک، که بخش‌های مهمی از آن با بتن‌ریزی نفوذپذیری در آن به صفر رسیده، سیلابی شد و از این رو در زمان وقوع سیل، در این مسیل‌های قدیمی طغیان مشاهده شد. نمونه‌ای از این واقعه در میکی از مسیل‌های جنوبی رود کارون در جنوب شهر اهواز – کوت عبدالله – طغیان موجب آبگرفتگی بخش‌هایی از شهرستان کارون شد.
سابقه مسدودسازی مسیل‌های شهر تهران به زمان رضاشاه که اقدام به توسعه شهرسازی در شمال خیابان انقلاب کنونی کرد به سال‌های ۱۳۱۲ به بعد می‌رسد، مسیل‌ها منحرف شدند، و عملا زهکشی کل دشت تهران به محدوده کانال‌های جوادیه در شرق و کانال شهرآرا در غرب تهران منتقل شدند.
معدود رودخانه‌هایی که در پیرامون شهر تهران وجود داشت تا حدود ۵۰ سال گذشته تقریبا از نظر رعایت محدوده ساخت‌وساز در پیرامون مسیل حالت نسبتا طبیعی داشتند ولی از دهه ۴۰ که مهاجرت به شهر تهران افزایش یافت شاهد انواع مداخلات و شهرسازی در محدوده این مسیل‌ها هستیم. واریز‌های سیل ۴ مرداد ۱۳۶۶ گلابدره از تجریش تا سیدخندان گسترده شد.
بر اساس یک اصل علمی زمین‌شناسی، هر اتفاقی که در گذشته زمین رخ داده احتمال بالای بازگشت آن وجود دارد و بر این اساس سیل تهران قابل تکرار است و باید توجه شود که باریک شدن روددره‌ها و احداث بناها و زیرساخت‌های شهری و جاده و خیابان و پارک در رود دره‌ها باعنوان ساماندهی و زیباسازی، و ایجاد بوستان‌هایی مانند جوانمردان، نهج‌‍‌البلاغه، ولنجک و… اقدامی به غایت خطرناک است.
بارندگی‌های پاییز و زمستان ۹۸ در راه است. با درس‌های سیلاب‌های اخیر باید برای طغیان‌های محتمل بعدی و ایجاد شرایط احتمالی بحرانی آماده باشیم.
مهدی زارع – استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم/ روزنامه شرق
